Ik was Redbadgaan kijken, een film uit 2018 die in het proto-Nederland van de achtste eeuw speelt, met Franken en Saksen en Friezen en baarden met vlechten en brandstapels vol maagd, u kent het wel. Best onderhoudend voor op een vrijdagavond.
Enfin, zo ergens rond minuut 35 houdt de een of andere sjamaan een stok met runen omhoog, dus dan springt mijn vinger natuurlijk als vanzelf naar de pauzeknop om eens even te kijken of daar iets van te ontcijferen valt.
(Klik op de plaatjes ter vergroting.)
En jazeker hoor. De boel is geschreven in het niet al te moeilijke Elder Futhark-alfabet, en een naarstig uurtje puzzelen verder kom ik o.a. op de zin When darkness falls Redbad will rise.
Maar leuker is dat er daarnaast allemaal Nederlandse namen op blijken te staan ge-easter-eggd: ene Maikel J. Knijnvis (of J.C. Nijnuis, omdat dat u/v en de c/k in het Ruuns met dezelfde tekens worden geschreven), puntje puntje Jong, een zekere H/Janneke W/Aandma, de een of andere Liza Zmit en deze of gene Roel Reine.
Waar schrijnenderwijs uit blijkt hoeveel ik van bekende Nederlanders weet: een struinrondje op IMDb levert op dat Roel Reiné dus regelrecht de regisseur is en Lisa Smit de hoofdrolspeelster. Kuch, okee, juist, haha.
Wie H/Janneke A/Wandma is blijft vooralsnog onduidelijk; er staan meerdere De Jongen in de lijst maar het zal haast wel producer Klaas zijn, en de production designer heet dus inderdaad Maikel Nijnuis. Ha! Ik vónd Knijnvis al een beetje raar.
Kortom. Dikke ontdekpret en decodeerdecadentie hiero.
Goed, dan ga ik nu weer verder kijken. Wedden dat Redbad op komt rijzen zodra de duisternis valt?
Hoe ontstond de taal? Nou, zo, blijkens een advertentie voor een boekje uit de vorige jaren ’20:
Pl”Of . Dr. 0 . . Jesper:-<•n, ne ontwi kkeling en de 001·:- pronl?’ van cle taal. Nnnr h<’t Th><‘n!’ch door Prof. Dr H. J,og(•man. Amsl<‘rdnm, Mij. voor Goede en G()(•<lkoo1w Lf’ctuur. f 2.50.
111 bc:-chaafde kringen – in onbeschaafde pleegt men zich gemeenli.1k ””m i i~ vragen te s t ell en omdat men al t evreden is, wanneer men wed IP anlwoorden op door lrndcren g·este1de vragen – in de kl’ingen <hrn vm1 dl’gcnen, die iets meel’ hebben geleerd Yan de Ncde1’1Hndsche taal en zich ho\ Pll<l ien meel’ of min<ler hel spreken Val\ vt·ecmde talen hebben eigen 111•1 11ankt, pleegt Jllcn z ich nog· altijd een volkomen onjui ste voorst ellini.t l:<‘ 1naken ,·an de heide zaken, wanrover dit aardige en zt•e1· leesba1·c hoekje \,lil Professor ,Jei-;persen h a ndel t : de ontwikkeling n.l. en de oorsprong’ nn r1c taal. Zonder hit•1· t erJoops par tij te will cu kiezen in den st ri.irl t u srlwn w1·epnvoudig-clc spellin~ en die volgens de \’1’Ïcs en te \\’inkcl (h\ec 1wsteme11 l’ll nieb meer ) denken wij aan de dikwij ls uit wetend rn ppelijk oos.,’1)unt allel’zotslc beweringe11 uit den mond der a nti-Kollewijuimien omtrent ZOOJ.!t’naan1cl “taal”-bederf, \’t’ranning der taal en wnt c1 meer \’Oor \’el’sclnikk(•]ijke inlcnlics aan de vcn•t•n\ oudi,gcrs zoo al word<’n lt>n Jaste g;elcg«l. Ook 0111tre11t het zoog«ma<1nHt “minder n1ooie” vHn dt• pn•t> ktcial teg-~11ovt•r clc s(‘h ri.i ftaal, over cle \\ n:m1c der di alecten. heP1·clw11 wanbegnppen, “aad cg-cn s lechts <leg-em•n tol de t anden g-cwapend z ii 11. <lic zelf nog· w;i1 111<‘1’1’ l<PnnP11 dan cPn montl.i t• vol Fransch, Duilsch t 11 l~ngelsch vernH·r nlel’Cl n1 t’L de taalregeli< uil C<‘ ll sehoolboek je. dom· cc•n 1111ck1wijzer gcsch1·cH• 11 , en clir liefst eenig·e i-;ludie hebben gemaakt VHn de. vooral in cl(‘ laatslt• vi i f’ en twintig of vij ftig j:-i rPn wetensclrn PJ)PJi.ik he oefen<le taalvel’~·elijki 11 g.
Wij kennen geen \\e1·k. dal op zoo duideli.ikt•. intere:-;sante wijze O<‘ 1 i’ uita t en v~m de \’C’rgelijkcnde taalstudie mm· hn:edc k1ingen open legt ·1Js hC’t bo\·eng-enot•mdt>, onlang·l’ ,·erschenen hoek van .Jesperf’e n. Profo s- 01· Log-eman lweft lwt mor • ederland he\\ erkt <‘ 11 :ille Scandinavi!>rlw \OOr beelden ‘m1 .fospe1·s<‘l1 i>f do01· ;..Tederlanclsch<‘ \'(‘l’Vangen Of aangcvnlcl 1 wt \’oorheelclen uit :in<lcr<‘ talen. Het h(>(‘f’t \’001· den llollandschen lez<.’r 1 icnloor ongetwi.i fcolil aan hclangTijkheid ge\\ onncn. Ziehier een karaklt•- 11 tiPke :!linea, cfü· \H’ ter \\ ille van onze lezers uit dt• door den bewr rl\er r1•hnlikte ” \’t’l'(:’PllVOll<lig·dc” ‘ overzc•tten in de HP<‘lli n:r vm1 de Yries Pil l(• \\Tinkel :
“St Pl eens clat \ \’P hi.i ‘L aanschouwen van <ie E$O’Ptü~che p,na- 1 Hd<’11 een p:l’ocpjt· \’1·ic•1lC1<’11 i11 jeugdig- over-‘t-hoofd zien van de 0111- 1 ancl ighe<len het li<><1 hoorcn wmheffe11, .,Wer ha l cl ich du schöner Wal cl. mf’ge bm1l so hoc:h cln clrol.Jen” . – het niet toepasseli.ike \’an die woorclen tl dan .ittist 0<’11 i11clrnk cr \’an de zanger :;; cloen hijhli.in•n en wanneer 7.<‘ h t na een j ,t:tl’ or tien op PPns weer hoor en, ze de gfinx dadelijk r in de gedachte l>rcngen. En ab zoo in dt•n oertij d de een<‘ : ndere .stam den \’i,iancl ,·cn;Jasrcn heeft en de o,·ern·innanr::; een vreugd<‘- 11 ~ aanheffen ab ” DziPng hocm. dzien_g- boem lala”, of iet.:; de rgelijks. rl 111 l unnen wij ons g<•makkeliik w>0rst ell c11 rlat dit gezang met die gel t 111 tenis geassocieerd ‘ ‘ nr<ll r n b.v. kai1 gaan beteckenen “wij hebben f ( 11 a nderen) g-ec1uchten vijand verslagen”, of “De vijalld is ver s lagen” of tPI \ m1 dien aarcl. \ ·oor <‘<-’n andel’ k an h et bctcckencn ” Heii1111cr .i<‘ it \\ t’I ria l we toen clit- 11 \’i.inncl verslagen hel>hen” C’ l1 waar de stam W<‘t’l ‘ t ~·en een ancleren opt rekt zm1 ‘l kunnen gaan hct<‘ekenen: “La t en we hen \l’I’ han (zoo :1 ls W<‘ • • Ï<‘ ” P<‘I nog wel, toen die l’ll cl ic vers lag·en hebLen)” ·n zoo zi<’n we hoe <·en 111clodiezin ab “Dziengboemla” de element en kan l>hJ kl’n te IJe \·ntten \”an wat wij nu in onze gelcl’r<lhei cl zouden noemen k i 1 0011 lll<‘< n ou<I , a<lhm ·tatiY u~ van ’t wer k\\ om·<l n~ l’sl n:m : .. Laten “1′ \ 1sl rnn”. – man frisch d’ru f !”
Zouden WC’ h<‘ lel’ kunn<’n prijzeP, dan door te zeggen, dat dit een echt 11 > k t’ is voo1· ,.Licht”-lczers: de resultaten van een jonge. belang rijk!’ \ l’t 11 chnp in <‘<‘ 11 Z<‘ Pl’ :1:mfrr>kkelijken Pn heg1ii p<‘1i.i l«’n rnrm ?
Mooi spul hoor, OCR. Misschien toch beter als u het origineel er even bij pakt:
Afkomstig uit het tijdschrift Licht, tweede reeks, deel 28.
Gut, blijk ik toch nog niet het hele internet uit te hebben. Ik had namelijk nog niet eerder van The Public Domain Review gehoord, u wel dan? Is een site die juweeltjes aan beeld en geluid van vroeger en nu vergaart die zich – neen! – in het publieke domein bevinden. Geweldig om in te grasduinen. Een onwillekeurige greep:
Man man man man man. Hoeveel basisboekjes “communiceren met de jeugd” heb je niet gelezen om te denken dat dit gaat aanslaan? Ik stel voor dat de Rijksoverheid er nog een coole rap bij doet.
Huh. Zojuist lees ik in een nieuwsartikel het woord pleidooi geschreven te zijn geworden als pleidoor. Op de site zelf is het inmiddels aangepast, maar in het zoekopdracht-resultaat staat hij nog:
Hah. Maf. Tja. Typfout, kan natuurlijk. Maar een goegeltje wijst uit dat hij daar nét iets te intrigerend vaak voor voorkomt. Voorbeelden hier, hier, hier, hier, daar, etc.
Dan rijst natuurlijk de vraag, hoe komt zoiets te berde? Ik zie zo gauw even de volgende mogelijke verklaringen:
Toch een typfout. Al zitten de r en de i daar wel wat ver voor uit elkaar op het toetsenbord.
Een OCR-fout. De i en de r kunnen in zowel druk als handschrift best op elkaar lijken, zeker voor een scanner. Gaat dan ook regelmatig scheef in digitale repositoria als dbnl en Delpher, maar dat verklaart uiteraard niet de gevallen van niet-gescande herkomst.
Oprecht denken dat je het zo schrijft, als gevolg van de eind-r uitspreken als een j en de oo in ooi als de oo in oor. Maar dan moet je wel binnen één woord een Goois en een Fries accent tegelijk hebben; misschien niet enorm waarschijnlijk.
Oprecht denken dat je het zo schrijft, onder invloed van bijvoorbeeld verwante ouderwetsige ambtstermen als rekwisitoor.
Tja, wie zal het zeggen. Misschien is er onder mijn lezers inderdaad iemand die nu een “Serieus? Ik dacht dat je dat zo schreef”-erlebnisje beleeft, en zo ja hoor ik dat graag. Uw oprechtheid zal niet worden behoond want wat op de korte schaal een fout heet heet op de lange schaal evolutie en dan vinden we het ineens allemaal machtig mooi want kijk die archaeopteryx eens veren hebben terwijl zijn matties de hele tijd zaten van juh wat heb jij nou voor domme dingen aan je armen. Dus.
Als het inderdaad een gevalletje evolutie is zou je het verschijnsel ook in vergelijkbare context verwachten, want zo doet taal. Alleen zijn er voor zover ik kan graven niet echt lekkere kandidaten voorhanden: ik vermoed dat soortgelijke uit het Frans ontleende woorden als allooi en emplooi in de hedendaagse volksmond te ongangbaar zijn om voor de oprechte varianten alloor en emploor in aanmerking te komen.
Oh, toch eentje. Maar gezien dat meet erna hebben we hier waarschijnlijk met een deadlinegestreste eindredactie van doen:
Toevoeg: Nog een beetje verder struinend krijgt men de indruk dat pleidoor bepaald niet van vandaag of gisteren is. Hierboven linkte ik al een paar wat oudere krantengevallen, maar deze is zelfs uit 1887!
Zou het dan misschien toch niet zo’n fout zijn (geweest) als ik denk? Net als dat met die De dag die je wist dat zou komen-constructie?
Plaidoyé
Update: Aha! Dankzij Henk Bakkers reactie van zoëven heb ik het WNT er eens bij gehaald en maak daaruit op dat er in de vijftiende eeuw daadwerkelijk een woord pleidoor heeft bestaan. Weliswaar betekende dat niet “pleidooi” (volgens etymologiebank.nl komt dat namelijk van plaidoyé, de verzelfstandigde vorm van Frans plaidoyer) maar “plaats waar gepleit wordt” (vergelijk dezelfde -oor-uitgang in kantoor), maar dan is er in ieder geval wel een kandidaat voorhanden die kruisbestuiving heeft kunnen veroorzaken. Kijkkijk, dan komen we misschien dichter bij een soortement verklaring! Nog steeds een wondere woordwandel en je kunt je afvragen of die oude term inderdaad de oorzaak is van het hedendaagse gebruik (ook omdat de -oor-uitgang van kantoor e.d. teruggaat op Frans -oir, niet -oyer), maar goed, etymologie doet soms gekke dingen.
Pleidoyer
Een nog simpeler verklaring zou zijn (andermaal dank aan Henk): pleidoor is rechtstreeks ontstaan uit het zelfstandige gebruik van het werkwoord plaidoyer, wat Van Dale geeft als herkomst van pleidooi. Dus le plaidoyer = “het pleiten”, oftewel “het pleidooi”. Dat zou die -r aan het eind verklaren, die plaidoyé niet heeft. Wel vind ik het dan nog steeds eigenaardig dat de bronnen hier niets expliciets over melden. Je zou dan toch iets van een mededeling verwachten als “naast pleidooi kwam/komt ook pleidoor voor”. Maar misschien moet ik harder zoeken.
Requisitooi
Meer: Het moet toch niet maller worden. Ik ging eens kijken of de ooi/oor-variatie dan bijvoorbeeld ook de andere kant op werkt, en wie schetst mijn verbazing: jawel hoor (p. 97 op eenderde):
Grappig genoeg lijkt de context hier te doen vermoeden dat de auteur juist pleidooi bedoelde – al kan het natuurlijk zijn dat hij expres voor een contaminatie heeft gekozen.
Toernoor
Och ja, en in de familie van Fransherkomstige ooi-woorden heb je natuurlijk ook nog toernooi/tournooi; die was ik even glad vergeten. Maar komaan, u gaat mij toch niet beweren dat die ook met -r voorkomt? Nou. Wel degelijk dus:
Vooruit, dit kan natuurlijk weer een typfout zijn (zie het gebruik van beide spellingen door elkaar heen in het laatste voorbeeld), maar net als pleidoor komt hij dan toch wel verdacht vaak voor.*
Dit is zo’n dingetje dat me al een leven opvalt, maar niet voldoende om er nu eens helder achteraan te vragen hoe & wat. Filmkenners weten dit uiteraard al sinds heugenis dus grote kans dat ik u weinig nieuws vertel, maar dan weet ik het eindelijk zelf ook eens.
Alien
Namelijk het verschijnsel dat er bij de eventuele opening credits van een film/tv-programma een reeks van de belangrijkste acteursnamen langskomt, waarbij er dan ineens bij de laatste aan wordt toegevoegd welke rol die acteur speelt. “En X als Y.” Linda de Mol. Barry Atsma. Gijs Scholten van Aschat. Birgit Schuurman.En Philip Freriks als Abe Lenstra. Bijvoorbeeld.
Of hier een echt geval, op 0:53 in Indiana Jones and The Last Crusade:
Waarom wordt dat “als huppeldepup” erbij vermeld? En waarom krijgen we dat alleen van de laatste naam in de lijst te weten en van de rest niet?
Nou. Hierom. In het filmwezen is het kneiterbelangrijk op welke plaats een acteur in de lijst genoemd wordt, want geld en poen en doekoe. Billing heet zoiets, het woord zegt het al. Dus, iedereen wil op de eerste plaats, die natuurlijk voor de duurste en belangrijkste acteur is gereserveerd, in casu onderhavicu Harrison Ford. Op de tweede plaats staan is al een stuk sneuer (“Denholm Elliot”? Ohh, die), laat staan op de derde want dan ben je gewoon een van de zovelen die nog volgen.
The Wicker Man
Dus wat moet je dan als Sean Connery ook meedoet, die je natuurlijk niet tussen het grijze grauw wilt plempen maar om overwegingen des pennings ook niet aan de top? Dan plaats je zo’n belangrijke-maar-niet-belangrijkste acteur op de laatste plaats, want paradoxaliter staat de laatste plaats weliswaar later dan de voorlaatste, maar is hij vooraanstaander omdat er niets na staat. Als u me vat. In een rijtje als Annegrien, Fons en Kimberley is niet Fons de tweedst-belangrijkste, maar Kimberley, ook al komt die het derdst. Weet u dat voortaan ook als u nog eens een subtiele sneermail moet aanheffen (aan Annegrien bijvoorbeeld).
Psycho
Wel, en om zo’n ere-eindpositie in de credits dan nog wat extra uniekte te verschaffen kun je er nog iets bij zetten. Doet er in feite geen fluit toe wát er staat. Bekend van James Bond, hadden ze eventueel kunnen doen, maar de traditie is om dan de gespeelde rol te vermelden. Wel zo relevant.
Ik zou niet weten hoe ver die traditie terugreikt; mogelijk ver. Dat weten eerdervermelde filmkenners ongetwijfeld haarfijn, hen kennende compleet met nadere klovingen tussen de Radicaal-Postcitizenkanisten en het Vrijzinnig-Mélièssianistische Handgekleurdcelluloidbroedersgenootschap. Ofzo.
Edit: Goed zo. Philip heeft zijn scheve plagieerschaats ingezien en de video weer van internet verwijderd. Nou, dat siert hem. Niet meer doen hè. Hier nog een overgebleven stukje impressie:
Enfin. Hier dan mijn laatste doorbraak: Muziek In Acht Delen Maar Dan Op Een Tempo Dat Je Er Niet Bij In Slaap Valt Zoals De Versie Van Sommige Zich Noemende Gevestigde Artiesten In de Repetitivistiek.
Patroontjesobsessant als ik ben vertoon ik al van minstens pubersher neigingen tot het puzzelen met wiskundige reeksen (bijvoorbeeld van woorden of tonen), zoals dat je alle mogelijke permutaties van hun elementen dusdanig rangschikt dat ze niet herhalen of elkaar in de weg zitten, waarin ik met mijn omgekeerd evenredige bètadeuk op zijn zachtst gezegd variërende gradaties van succes boek.
Wel. Blijkt dat de zeventiende eeuw me hoe dan ook voor was, gezien de kerkklokkenluidkunst van het change ringing waarover ik zojuist leer:
Drabkikker 