Huh. Zojuist lees ik in een nieuwsartikel het woord pleidooi geschreven te zijn geworden als pleidoor. Op de site zelf is het inmiddels aangepast, maar in het zoekopdracht-resultaat staat hij nog:

Hah. Maf. Tja. Typfout, kan natuurlijk. Maar een goegeltje wijst uit dat hij daar nét iets te intrigerend vaak voor voorkomt. Voorbeelden hier, hier, hier, hier, daar, etc.

Dan rijst natuurlijk de vraag, hoe komt zoiets te berde? Ik zie zo gauw even de volgende mogelijke verklaringen:

• Toch een typfout. Al zitten de r en de i daar wel wat ver voor uit elkaar op het toetsenbord.
• Een OCR-fout. De i en de r kunnen in zowel druk als handschrift best op elkaar lijken, zeker voor een scanner. Gaat dan ook regelmatig scheef in digitale repositoria als dbnl en Delpher, maar dat verklaart uiteraard niet de gevallen van niet-gescande herkomst.
• Oprecht denken dat je het zo schrijft, als gevolg van de eind-r uitspreken als een j en de oo in ooi als de oo in oor. Maar dan moet je wel binnen één woord een Goois en een Fries accent tegelijk hebben; misschien niet enorm waarschijnlijk.
• Oprecht denken dat je het zo schrijft, onder invloed van bijvoorbeeld verwante ouderwetsige ambtstermen als rekwisitoor.

Tja, wie zal het zeggen. Misschien is er onder mijn lezers inderdaad iemand die nu een “Serieus? Ik dacht dat je dat zo schreef”-erlebnisje beleeft, en zo ja hoor ik dat graag. Uw oprechtheid zal niet worden behoond want wat op de korte schaal een fout heet heet op de lange schaal evolutie en dan vinden we het ineens allemaal machtig mooi want kijk die archaeopteryx eens veren hebben terwijl zijn matties de hele tijd zaten van juh wat heb jij nou voor domme dingen aan je armen. Dus.

Als het inderdaad een gevalletje evolutie is zou je het verschijnsel ook in vergelijkbare context verwachten, want zo doet taal. Alleen zijn er voor zover ik kan graven niet echt lekkere kandidaten voorhanden: ik vermoed dat soortgelijke uit het Frans ontleende woorden als allooi en emplooi in de hedendaagse volksmond te ongangbaar zijn om voor de oprechte varianten alloor en emploor in aanmerking te komen.

Oh, toch eentje. Maar gezien dat meet erna hebben we hier waarschijnlijk met een deadlinegestreste eindredactie van doen:

Toevoeg: Nog een beetje verder struinend krijgt men de indruk dat pleidoor bepaald niet van vandaag of gisteren is. Hierboven linkte ik al een paar wat oudere krantengevallen, maar deze is zelfs uit 1887!

Tevens 1931 resp. 1933:

Zou het dan misschien toch niet zo’n fout zijn (geweest) als ik denk? Net als dat met die De dag die je wist dat zou komen-constructie?

Plaidoyé

Update: Aha! Dankzij Henk Bakkers reactie van zoëven heb ik het WNT er eens bij gehaald en maak daaruit op dat er in de vijftiende eeuw daadwerkelijk een woord pleidoor heeft bestaan. Weliswaar betekende dat niet “pleidooi” (volgens etymologiebank.nl komt dat namelijk van plaidoyé, de verzelfstandigde vorm van Frans plaidoyer) maar “plaats waar gepleit wordt” (vergelijk dezelfde -oor-uitgang in kantoor), maar dan is er in ieder geval wel een kandidaat voorhanden die kruisbestuiving heeft kunnen veroorzaken. Kijkkijk, dan komen we misschien dichter bij een soortement verklaring! Nog steeds een wondere woordwandel en je kunt je afvragen of die oude term inderdaad de oorzaak is van het hedendaagse gebruik (ook omdat de -oor-uitgang van kantoor e.d. teruggaat op Frans -oir, niet -oyer), maar goed, etymologie doet soms gekke dingen.

Pleidoyer

Een nog simpeler verklaring zou zijn (andermaal dank aan Henk): pleidoor is rechtstreeks ontstaan uit het zelfstandige gebruik van het werkwoord plaidoyer, wat Van Dale geeft als herkomst van pleidooi. Dus le plaidoyer = “het pleiten”, oftewel “het pleidooi”. Dat zou die -r aan het eind verklaren, die plaidoyé niet heeft. Wel vind ik het dan nog steeds eigenaardig dat de bronnen hier niets expliciets over melden. Je zou dan toch iets van een mededeling verwachten als “naast pleidooi kwam/komt ook pleidoor voor”. Maar misschien moet ik harder zoeken.

Requisitooi

Meer: Het moet toch niet maller worden. Ik ging eens kijken of de ooi/oor-variatie dan bijvoorbeeld ook de andere kant op werkt, en wie schetst mijn verbazing: jawel hoor (p. 97 op eenderde):

Grappig genoeg lijkt de context hier te doen vermoeden dat de auteur juist pleidooi bedoelde – al kan het natuurlijk zijn dat hij expres voor een contaminatie heeft gekozen.

Toernoor

Och ja, en in de familie van Fransherkomstige ooi-woorden heb je natuurlijk ook nog toernooi/tournooi; die was ik even glad vergeten. Maar komaan, u gaat mij toch niet beweren dat die ook met -r voorkomt? Nou. Wel degelijk dus:

Vooruit, dit kan natuurlijk weer een typfout zijn (zie het gebruik van beide spellingen door elkaar heen in het laatste voorbeeld), maar net als pleidoor komt hij dan toch wel verdacht vaak voor.*

* Ook waar niet de toernoor wordt bedoeld.